بیان معنایی لطیف در آیه‌ی «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً»

سوره‌ی «انشراح» یا «شرح» دارای آیات زیبا به همراه معانی بسیار لطیف است، یکی از این آیات، دو آیه‌ی 5 و 6 در این سوره است که دقیقاً شبیه یکدیگر هستند غیر از آیه‌ی 5 که در ابتدای آن فاء بیان شده است، اما سؤال اینجا است که چرا این آیه دوبار تکرار شده؟ آیا این تکرار باعث تغییر در معنای این دو آیه می‌شود یا اینکه هر دو آیه دارای یک معنا هستند؟

وقتی به ترجمه‌های ذیل این آیه مراجعه می‌شود، متأسفانه دیده می‌شود که تقریباً همه‌ی کسانی که به این آیه رسیدند، هر دو آیه را به یک ترجمه بیان کردند، در حالیکه با مراجعه به تفاسیر موجود در ذیل این آیه، می‌توان به راز تکرار این دو آیه پی برد.

قبل از ورود به نکته‌ی لطیف در این آیه، باید توجه داشت که بعضی به خاطر ذهنیت خاصی که دارند، آیه را در ابتدا چنین معنی می‌‌کنند، «بعد از هر سختی آسانی وجود دارد»، در حالیکه حتی اگر هم ترجمه‌ی هر دو آیه چنین باشد - که خواهیم گفت چنین نیست - باز هم معنای بعدیت از این آیه به دست نمی‌آید، چرا که در آیه، لفظ «مع» به کار رفته است که این لفظ معیت و همراهی را معنی می‌دهد، لذا باید در ترجمه‌ی ابتدایی باید گفت همراه هر سختی آسانی وجود دارد.

اما اصل مطلب و ترجمه‌ی صحیح این دو آیه را بیان می‌‌کنیم، و باید توجه داشت که ادعای مفسرین این است که هر دو آیه را باید با یکدیگر ترجمه کرد:

«به درستی که همراه با هر سختی دو آسانی وجود دارد».

اما دلیل این ترجمه چیست؟

در علم ادبیات عربی قاعده‌ای وجود دارد که می‌گوید هر گاه دو جمله عین یکدیگر بیان شد که هر دو دارای یک واژه‌ی معرفه و یک واژه‌ی نکره بودند، قطعاً دو واژه‌ای که معرفه هستند به یک معنا به کار رفته‌اند و دو واژه‌ای که نکره هستند، دارای دو معنای متفاوت از یکدیگر هستند.

بنابراین در دو آیه‌ی محل بحث، دو واژه‌ی «العسر» و دو واژه‌ی «یسر» وجود دارد، طبق این قاعده، العسر در هر دو آیه به معنای «یک سختی خاص» است، و یسر چون به صورت نکره وارد شده است، به معنای «هر نوع آسانی» است، یعنی دو یسر دارای دو معنای مبهم هستند نه اینکه یک معنا داشته باشند، پس در دو آیه سخن از دو آسانی است.

لذا ترجمه‌ی صحیح این دو آیه، این است که آگاه باشید که همراه با هر سختی، دو آسانی وجود دارد.

این قاعده‌ی ادبیات عربی نه تنها در معنای لطیف این دو آیه، تأثیر گذاشته است بلکه این معنا را می‌توان از حدیثی زیبا از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز به دست آورد که در ذیل این آیه چنین فرمودند: «لن یغلب عسر یسرین»[1]، هرگز یک سختی غالب و پیروز بر دو آسانی نمی‌شود.

طبق این حدیث و قاعده‌ای که بیان شد، مفسرین نیز معنای این دو آیه را همانطور که بیان شد،‌ بیان کردند، که در پاروقی به نام چند کتاب که به این نکته توجه کردند، اشاره می‌کنیم.[2]